Door Anne van Mourik

Op 22 maart 2018 nam het Moluks-Nederlandse theatergezelschap DeltaDua een vol Zaantheater in Zaandam mee in een verhaal over een broederstrijd. Ook veel onderzoekers van het onderzoeksprogramma waren aanwezig bij de première. Anne van Mourik sprak over de voorstelling met regisseur Anis de Jong. Hoe kwam hij tot deze voorstelling? En in hoeverre denkt hij dat het onderzoek Dekolonisatie Geweld en Oorlog in Indonesië een aandeel kan hebben in de gezamenlijke verwerking van het gewelddadige verleden?

Theatervoorstelling Westerling van theatergezelschap DeltaDua gaat in op een lastig dilemma. Koos je als Molukker tijdens de dekolonisatieoorlog voor de Indonesiërs of voor de Nederlanders? En wat gebeurde er als je familie voor de ene partij koos, en jij voor de andere? De datum van de première, eind maart 2018, was overigens niet toevallig. Precies 67 jaar geleden, op 21 maart 1951, zette namelijk de eerste groep Molukkers voet aan wal in Rotterdam.

Wie heeft de Molukken in de steek gelaten?
Tijdens de inleiding op de theatervoorstelling ging onderzoeker Fridus Steijlen in op een herinnering aan een vergelijkbare broederstrijd. In de jaren negentig interviewde hij een Molukse politiek leider. Deze vertelde hem dat hij en zijn broer elkaar tijdens de Japanse bezetting hadden bezworen de Molukken nooit in de steek te laten. Zijn gesprekspartner was in Nederland  terecht gekomen terwijl zijn broer toegetreden was tot het Indonesische leger. Lange tijd waren zij gebrouilleerd. Totdat, op hoge leeftijd, de broer uit Indonesië belde. Zij vroegen elkaar wie de Molukken in de steek had gelaten? De broer die de Molukken wilde beschermen door loyaal te zijn aan Nederland, of de broer die hetzelfde wilde bewerkstelligen door te vechten voor Indonesië?

Dat dilemma, de keuzes van Molukse broers voor een andere zijde van het conflict was volgens Steijlen de kern van het theaterstuk, waarin de rol van Westerling vooral was dat dilemma op scherp te zetten. 

‘Gezamenlijk in de spiegel van het verleden kijken’
Voormalig minister van Buitenlandse Zaken Bert Koenders gaf een persoonlijk voorwoord bij de première. Hij ging in op zijn bezoek aan het Indonesische Rawagade, waar hij in 2016 namens de Nederlandse regering excuses aanbood aan de nabestaanden van slachtoffers van de executies die daar in 1947 door Nederlandse militairen zijn uitgevoerd. Hij was verheugd dat we door middel van de voorstelling ‘gezamenlijk in de spiegel van het verleden kijken’.
 

Westerling [Fotografie: Sem Usmany]
[Fotografie: Sem Usmany]

 

Westerling – een broederstrijd
De theatervoorstelling Westerling behandelt een lang verzwegen, wrede bladzijde uit de gezamenlijke geschiedenis van Nederland, Indonesië en de Molukken. Het vertelt het fictieve verhaal van Mozes, een Molukse ex-militair die worstelt met zijn herinneringen aan de tijd dat hij diende in het Korps Speciale Troepen (KST) onder leiding van de beruchte Nederlandse kapitein Raymond Westerling. Westerling kreeg in 1946 de opdracht om het nationalistische verzet in het zuiden van Celebes neer te slaan en deed dit op een meedogenloze manier.

Mozes zweert in het stuk loyaliteit aan de Kapitein en volgt getrouw zijn orders op. Zelfs als hij daarmee recht tegenover zijn eigen familie, zijn broer Aaron, komt te staan. Na de revolutie komt hij in Nederland terecht, waar hij in voormalig concentratiekamp Vught huisvesting krijgt, zonder soldij, zonder veteranenstatus. ‘Stank voor dank,’ vertelt hij het publiek. Hij begint daar, in dat koude, mistige Nederland, te twijfelen aan zijn daden. Want hoe ga je van trots en schuld, naar het accepteren van wie je toen was, tot wie je nu daadwerkelijk bent?

De oorlogsmisdaden van Raymond Westerling zijn in de loop van de tijd symbool komen te staan voor het Nederlandse militaire optreden in Indonesië. Deze zwarte bladzijden behoren tot het collectieve geheugen van Nederlanders, Indonesiërs en Molukkers zo laat de voorstelling ons zien. Ook het wetenschappelijke onderzoek naar het geweld blijft niet onbesproken. ‘Ze zijn op zoek naar waarheidsvinding, maar zij hebben het niet meegemaakt.’ De voorstelling Westerling laat het publiek nadenken over hoe we de zwarte bladzijden van de koloniale geschiedenis een plek kunnen geven.

Nel Lekatompessy en Anis de Jong bij de uitreiking van de Cosmic Awards (2008)
Nel Lekatompessy en Anis de Jong bij de uitreiking van de Cosmic Awards (2008)

 

Interview: De drijfveren van de man achter Westerling

Anne van Mourik sprak met regisseur Anis de Jong over de voorstelling. Want wat dreef hem om te reflecteren op de achtergrond en betekenis van afwegingen van Molukse strijders in deze gewelddadige geschiedenis?

Hoe is de voorstelling tot stand gekomen? Hoe bent u op het idee gekomen?
Ik ben een 2e generatie Nederlandse Molukker. Geboren in 1952, in het voormalige concentratiekamp Vught, kind van Molukse ouders. Mijn vader was een ex-KNIL-militair.  De geschiedenis vanaf de aankomst in Nederland van mijn ouders in 1951 en het eenzijdige verhaal over de onafhankelijkheid van de Republiek der Zuid-Molukken (RMS) is ons wel bekend.

Maar de periode tussen 1945- 1951, de dekolonisatieperiode , de zogenaamde Politionele Acties en de onafhankelijkheidstrijd van Indonesië daar werd niet over gesproken. Het was en is als het ware not done te praten over de andere (de Indonesische) kant van het verhaal. Mijn vader praatte er niet over, het lag te gevoelig. Als er toch iets werd verteld binnen de familie, dan vertelde men meestal het romantische verhaal van wat er werkelijk was gebeurd. Men zwijgt er liever over en dat maakt je verdrietig. Als theatermaker voelde ik de urgentie om het verhaal te vertellen om zo de zwarte bladzijden van de Nederlandse geschiedenis  inzichtelijk en begrijpelijk maken.  

Wat wilde u precies laten zien met de theatervoorstelling?
In ‘Westerling, een broederstrijd’ laten we de controverse zien tussen twee broers die elk een andere kant kozen. Enerzijds de twijfels van KNIL-soldaat Mozes die diende onder kapitein Westerling. Anderzijds is er het perspectief van Aaron, de broer van Mozes die ervoor koos om tegen de Nederlandse kolonisator te vechten aan de Indonesische kant. Daarbij wordt het karakter van kapitein Westerling gezien vanuit het perspectief van het hoofdpersonage Mozes. Op deze wijze wordt de persoon Westerling niet eendimensionaal voorgesteld, maar meer als mens van vlees en bloed, met zijn eigen twijfels en ambities. Het gaat om keuzes en loyaliteit in de chaotische periode  die de dekolonisatieoorlog met zich meebracht.

Ik wil laten zien dat die chaotische periode voor een grote verdeeldheid zorgde en zelfs families uiteendreef. Er waren Molukse KNIL-militairen die over waren gegaan naar de TNI (Tentara Nasional Indonesia, het Indonesische Nationale Leger) en kozen zo voor de onafhankelijkheidstrijd van Indonesia.  Binnen de Molukse gemeenschap in Nederland wordt dit zelden uitgesproken.

De zwarte bladzijden die in het theaterstuk worden getoond, behoren tot het collectieve geheugen van Nederland, Indonesië en de Molukken. Hoe moeten we deze geschiedenis, naar uw mening, een plek geven?
Tijdens de voorbereidingen en research konden we dieper in het verleden graven en zo de pijnpunten in de geschiedenis beter leren begrijpen en te verbinden met het hier en nu.

Wij moeten vooruit kijken, maar de kennis van toen niet verwarren met wat we nu weten. We hopen dat via deze voorstelling het publiek kennis kan nemen van de zwarte bladzijden van de Nederlandse geschiedenis. Feitelijk een gezamenlijke en gedeelde geschiedenis. Het verruimen van ons eigen blikveld is immers tegelijk een bijdrage aan een begripvolle samenleving.

Ik ervaar dit project als een artistiek urgente ingreep en wil met de voorstelling 'Westerling, een broederstrijd!' een positief signaal afgeven aan de volgende generaties. Er is veel informatie over het dekolonisatieproces in Nederlands-Indië, zowel in historische documenten als ook in literaire vorm. Maar er is nog veel meer diepgang nodig om te kunnen doorgronden welke ‘foute’ acties zich in die periode hebben afgespeeld. We moeten het kwaad in onszelf in de ogen durven te kijken om deze kwesties te begrijpen. Kortom: Met een open blik terugkijken in de geschiedenis, oftewel in de spiegel van ons eigen verleden durven kijken. We zijn allen onderdeel van dezelfde wereld. De voorstelling zal een appèl moeten doen op ons gezonde verstand.

In hoeverre denkt u dat het onderzoek Dekolonisatie Geweld en Oorlog in Indonesië hier een aandeel in heeft?
Het onderzoek Dekolonisatie Geweld en Oorlog in Indonesië heeft zeker een groot aandeel. De chaotische periode 1945-1951 en de strijd om onafhankelijkheid van Indonesië behoort tot het collectieve geheugen van Nederland, Indonesië en de Molukken. Een internationaal of bilateraal onderzoek waarin onderzoekers en wetenschappers van beide kanten elkaars ervaringen en kennis uitwisselen over dit - onder de mat geschoven stukje geschiedenis - is nodig om inzicht te verschaffen in de zwarte bladzijden van de gedeelde geschiedenis. Het is geen gemakkelijke opgave. Het in kaart te brengen door een gezamenlijk onderzoek en open staan voor de andere kant zal hopelijk nieuwe inzichten voor beide partijen brengen.

Er zijn enkele pijnpunten die niet zomaar uit de weg te ruimen zijn. Dat is onder meer het verschil tussen wat Indonesië rekent als officiële startdatum van de Indonesische republiek [dat de deelstaten van de Verenigde Staten van Indonesië heeft ingelijfd en de Indonesische onafhankelijke republiek eenzijdig heeft uitgeroepen] in augustus 1945. Voor de Nederlandse regering telt nog steeds de soevereiniteitsoverdracht na de Ronde Tafel Conferentie in december 1949.  En dat is ook een belangrijke datum voor Molukkers want de gebeurtenissen in zowel Indonesië als Nederland in die periode hebben geleid tot het uitroepen van de Vrije Republiek der Zuid-Molukken [RMS] in april 1950 en indirect daardoor de overtocht van 12.500 Molukse KNIL-militairen en hun gezinnen naar Nederland in 1951. De rest is bekend.

Westerling [Fotografie: Sem Usmany]
[Fotografie: Sem Usmany]

 

Westerling, geschreven door Paulette Smit en met tekstbijdrage van Frank den Os, toert deze lente en zomer door het land. Zie hier de agenda met voorstellingen. 

Credits:
Spel:
Karim El Guennouni (De Varkensfabriek), Alex Lekatompessy, Sequoyah Lekranty, Nel Lekatompessy en François Pical (beiden voorstelling KRUIT!)
Concept/scenario en regie: Anis de Jong
Tekst: Paulette Smit
Tekstbijdrage: Frank Den Os
Muziekarrangementen: Alain Eskinasi